تذهیب چیست؟

تذهیب چیست؟

"تذهیب" در لغت به معنای "زراندود" یا "طلاکاری" کردن است و از واژه ی عربی (ذَهَب) به معنای طلا مشتق شده است. هنر تذهیب، عبارت است از طراحی، رنگ آمیزی و طلاکاری انواع طرح ها با نقوش هندسی و گیاهی که برای تزیین حاشیه ی صفحات کتب خطی به منظور هرچه زیباتر کردن آن ها به کار می رود. این کتب عبارتند از: (قرآن، کتب مذهبی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار و...). هنر تذهیب، یکی از شاخه های هنر نگارگری ایرانی است و هنرمندی که هنر تذهیب را انجام می دهد «مُذهِب» نامیده می شود.

در کتاب آرایی، هم به صورت مستقل از هنر تذهیب استفاده می شود و هم می توان از آن در کنار نگارگری، گل و مرغ و خوشنویسی استفاده نمود. گاهی نیز هنر تذهیب به صورت حجاری بر روی فلزات و ظروف به شکل قلمزنی، کاشی کاری، منبت و خاتم کاری به کار می رود. در قرون اولیه ی پس از اسلام خود خطاطان، کار تذهیب آثارشان را به عهده داشتند اما به مرور زمان تقسیم کار بین هنرمندان صورت گرفت و ابتدا خطاط، کار خود را انجام می داد یعنی متون کتاب یا قرآن را می نوشت سپس فضایی را برای تذهیب در صفحات خالی می گذاشت تا مُذهبان به آراستن آن بپردازند.

تاریخچه ی تذهیب:

پیشینه ی این هنر نیز همانند نگارگری مربوط به دوران ساسانی است. در این دوران، تذهیب به صورت آثار گچبری روی دیوارها و نقوش روی سفالینه ها بود و «زرنگاری» نامیده می شد. ولی پس از ظهور اسلام در ایران، تذهیب نیز شکل اسلامی به خود گرفته و برای تزیین نسخ قرآنی مورد استفاده قرار گرفت. در دوران سلجوقی، این هنر برای تزیین بناها، ظروف، ابزار و... استفاده شد. این هنر، در دوران تیموری به اوج خود رسید. تذهیب نیز همچون نگارگری، دارای مکتب ها و دوره های خاص است که هر یک از آن ها ویژگی های منحصر به فردی دارند. این مکاتب عبارتند از: مکتب سلجوقی، ایلخانی (تبریز)، تیموری (هرات و شیراز)، صفوی و قاجار. برای مثال، تذهیب در مکتب بخارا، به آسانی از سایر مکاتب قابل تشخیص است زیرا در این مکتب از رنگ های زنگار، شنگرف، سُرنج و سیاه استفاده شده که در مکتب های دیگر، این رنگ ها بدین ترتیب کاربرد نداشتند.

مکتب سلجوقی: از قرن ششم هجری قمری به بعد، تذهیب قرآن ها از سادگی خارج شد. در این دوره نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگ دار(ختایی) داد. از دوره ی سلجوقی به بعد کتیبه ی سر سوره ها که قبلا با خط کوفی ساده نوشته می شد، با خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع نوشته شد.

مکتب ایلخانی (تبریز): در قرن هفتم هجری قمری، شهر تبریز مرکز مهم تذهیب به شمار می رفت و با تلاش افرادی چون خواجه رشیدالدین فضل الله که از وزیران هنردوست ایلخانی بود، هنر تذهیب و کتاب آرایی بسیار رونق یافت. او در نزدیکی شهر تبریز مجموعه ای به نام «ربع رشیدی» یا «رشیدیه» را بنا کرد که دارای کتابخانه، بیمارستان و ساختمان های متعدد مخصوص هنرمندان بود. از ویژگی های مهم تذهیب در مکتب تبریز می توان به استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره ی دوازده پر به صورت ترکیب شده با هم یا به صورت مجزا در سر لوح ها و همچنین ستاره های آبی رنگ اشاره نمود. سر سوره ها نسبتا پهن و با خط کوفی روی زمینه ی لاجوردی با شاخ و برگ های درشت نقاشی شده است.

مکتب تیموری (هرات و شیراز): هنر تذهیب در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید. پادشاهان تیموری علاقه ی زیادی به هنر کتاب آرایی داشتند که از مهمترین آن ها، سلطان بایسنقر میرزا (پسر شاهرخ میرزا) بود. این پادشاه، که خود در زمینه ی کتابت، تذهیب، خط و نقاشی هنرمند بود، جمعی از هنرمندان را از سراسر کشور در کتابخانه ای در هرات گرد هم آورد. در این کتابخانه هنرهایی نظیر کاغذ سازی، تذهیب، صحافی، خطاطی و نقاشی انجام می شد. در دوره ی تیموری تزیینات پیچیده تر شد و جزییات با دقت بیش تری به تصویر کشیده شدند. هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشکال، گیاهان، گل ها، مناظر طبیعی و گاهی اشکال پرندگان نمودند. قرآن های این دوره، مخصوصا آن هایی که برای شاهرخ و بایسنقر میرزا طراحی شده اند، از زیباترین و نفیس ترین آثار تذهیب در طول تاریخ می باشند. در اغلب این آثار زیبا، طلا و لاجورد از عناصر اصلی به کار رفته در تذهیب هستند. «تشعیر» نیز که در ادامه به توضیح آن خواهیم پرداخت، در دوره ی تیموری به وجود آمد.

مکتب صفوی: در دوران صفویه، هنر تذهیب به تکامل خود ادامه داد و ترقی شگرفی نمود. زمینه ی آثار در این دوره، آبی رنگ است و تقسیم بندی ها کوچکتر شده و به رنگ طلایی و نقره ای می باشند. نقوش تزیینی نیز به رنگ سفید، قرمز، آبی و سبز هستند. در دوران صفویه، صفحات آغازین و جداول و کمند های قرآن و سایر کتاب ها، با نقوش اسلیمی، شمسه ها، ترنج ها و سرلوح های "مرصع" تزیین یافتند. "مرصع کاری" به معنای جواهر نشان کردن تذهیب است و نقش و نگارها حالتی برجسته و رنگارنگ دارند. از آغاز قرن نهم ه.ق و در دوران صفویان اکثر کتابت ها به خط نستعلیق بود و صفحات برخی از قرآن ها «زر افشان» شدند.

مکتب قاجار: در دوران قاجار نیز به هنر تذهیب بهای زیادی داده شد که حاصل آن حدود پنجاه کتاب نفیس مُذهّب شده است که در کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه رضا عباسی، مجلس شورای اسلامی و کاخ گلستان نگهداری می شوند. در این کتاب ها، صفحات آغازین، میانی و پایانی، همچنین صفحه های پیشواز (دعای قبل از تلاوت)، بدرقه (دعای بعد از تلاوت) و فهرست سوره ها مُذهّب شده اند. در دوره ی قاجار از روش «سنجاق نشان» کردن زیاد استفاده می شد. در روش "سنجاق نشان"، به وسیله ی سوزن هایی بسیار ظریف، حفره های منظمی در قسمت طلاکاری شده ی اثر ایجاد می شود که حاصل آن به وجود آمدن نوعی بافت است.

نقوش مورد استفاده در تذهیب:

نقوشی که در تذهیب به کار می روند سه دسته اند: 1.نقوش اسلیمی  2.نقوش ختایی  3.تشعیر

- نقوش اسلیمی: این نقوش، از خطوط هندسی و منظم تشکیل شده اند. واژه ی "اسلیمی" تغییر یافته ی واژه ی "اسلامی" است که به دلیل الهام گرفتن نقوش اسلیمی از "خط کوفی" این نام را بر آن نهاده اند.

 

 

- نقوش ختایی: که از ساقه، برگ، و گل های در هم تنیده به شکل مارپیچ با رنگ هایی خاص تشکیل شده است و به نقوش گل و بته نیز معروف است. نقوش ختایی از قرن ششم ه.ق به بعد رواج یافت. از این برگ و گل های به هم پیچیده، در دوران سلجوقی به منظور تزیین مساجد در شهرهای اصفهان، قزوین، اردستان و یزد استفاده شد.

 

 

- تشعیر: یا "رویانگاری" عبارت است از ترکیب نقوش اسلیمی و ختایی به علاوه ی استفاده از تصویر پرندگان، حیوانات، مناظر طبیعی و چهره های انسانی که این روش در دوران تیموری ابداع گردید. در تشعیر، از پرندگان افسانه ای همچون هما و سیمرغ و جانورانی چون شیر، پلنگ و آهو و برخی از جانوران افسانه ای مانند اژدها زیاد استفاده می شود. مهمترین نوع تشعیر «گرفت و گیر» نام دارد که درگیری حیوانات مختلف با یکدیگر را به تصویر می کشد. در تشعیر از رنگ های محدودی استفاده می شود و طلایی اصولا رنگ غالب است. لازم به ذکر است که تشعیرهایی که دارای نقش حیوانات هستند در تذهیب قرآن مورد استفاده قرار نمی گیرند.

 

 

ابزار مورد نیاز برای تذهیب:

- ابزار مورد نیاز برای تذهیب عبارتند از: قلم مو، ورقه ی طلا و نقره، کاغذ پوستی- کالک و یا طرح سوزنی، کاغذ آهار مهر شده، رنگ، ترلینگ (گونه ای قلم رسم که دو تیغه ی فلزی موازی و قابل تنظیم دارد و برای کشیدن جدول و حاشیه در تذهیب به کار می رود)، پرگار و خط کش.

 - رنگ های مورد استفاده در تذهیب عبارتند از: 1.رنگ های گیاهی  2.رنگ های معدنی  3.رنگ های شیمیایی

1. رنگ های گیاهی: پوست گردو، چای، برگ حنا، صمغ عربی و ...

2. رنگ های معدنی: طلا، نقره، لاجورد، شنگرف (سولفور طبیعی جیوه با فرمول HgS که از دو عنصر "گوگرد" و "جیوه" تشکیل شده و به رنگ سرخ یا قهوه ای است)، سفید آب قلع، زنگار (ماده ای به رنگ سبز مایل به خاکستری یا آبی مایل به سبز)، سُرنج (تترا اکسید سرب که گردی سرخ رنگ است)، برنج (ترکیبی از مس و روی)، زرنیخ (سبز و مشکی) و اکسید سایر فلزات.

3. رنگ های شیمیایی: رنگ روغن، گواش و آبرنگ